Over Nederlandse en andere klanken
Nederlands is een klankrijke taal: [ie] of [i], [ee] of [e], [aa] of [a], [o] of [oo] of [oe], het maakt verschil in betekenis. Zie bijvoorbeeld de woorden riet, rit, beek, bek, zaal, zal, rok, rook en roek.
En dan hebben we ook nog tweeklanken (diftongen) als [ei/ij] (zeil), [ui] (buik) en [au/ou] (koud), en ook de [u] (van buk) en de [uu] (van kuur), de [eu] van reuk en de stemloze e (ǝ) in de en zingen.
Die betekenisonderscheidende vocalenrijkdom delen we min of meer met nauw verwante West-Germaanse talen als Duits, Fries en Engels en de Noord-Germaanse Skandinavische talen (zoals Zweeds en Deens, zie onder), ook al worden andere spellingsregels toegepast.
Zie voor Estlands (Kreek! Uusberg!) en Fins (Sibelius!) helemaal onderaan, eerst iets over de Indo-Europese talen waarin we vaak zingen.
Wat we met het Engels delen is o.a. de neiging om van sommige klanken, met name [ee] en [oo], tweeklanken te maken: we zeggen (vooral in de Randstad) niet leek, beet of nee maar eigenlijk leejk, beejt of beijt, en neej. En niet zo groot, maar zoow groowt of zo-oe groo-oet, een beetje zoals de Engelse woorden lake en boat klinken.
Wat wij niet en Engelstaligen (vooral Britten) wél hebben is de neiging om sommige medeklinkers licht te aspireren ofwel er een klein h’tje achter te laten horen, en stemhebbende medeklinkers ook aan het eind van een woord stemhebbend te laten.
Daardoor klinkt een Engelse tekst als Put the bag in the cupboard op zijn Randstad-Hollands ongeveer als ‘poet de bek in de kubbert’, en niet zoals-ie moet klinken, luister bv. naar Google Translate. (Klik op het luidspreker-ikoontje.)
Er is ook hoorbaar verschil tussen de a in bijvoorbeeld bag, man of sat, en de e in bijvoorbeeld beg, men of set. En dat verschil is ook een verschil in betekenis: man (man) en men (mannen) klinken niet hetzelfde!
Verder is de h in het Britse en Amerikaanse Engels doorgaans stemloos, zie daarover (o.a.) hier of (Youtube) hier. En de r na een klinker wordt in Brits Engels doorgaans niet uitgesproken maar leidt tot verlenging van de klinker. (In Iers en Amerikaans Engels wordt-ie wel uitgesproken.)
(Zie ook Engels UVE voor extra tips van Elly en Thea! Hierbij leverden ze ook nog eens vier stukjes geluid, om uitspraak te oefenen. Helaas, daarmee moet je webbeheerder nog even aan de gang, want ze bleken niet uploadbaar: ‘Dit bestandstype is niet toegestaan in verband met veiligheidsredenen.’)
Wie nog meer over Engelse klanken wil weten: zie bv. Speechactive of Englishradar.
Wie de uitspraak van Duits nog eens wil oefenen, zie hier. Let er bij Duits vooral op dat
– de stemloze ǝ, de e in wachen, singen enz., in het Duits meer als è wordt uitgesproken, zeker in gezongen teksten.
– er hoorbaar verschil tussen de ä in bijvoorbeeld zählen, en de e in lesen.
– de ch in bv. Angesicht en ich heel licht en stemloos klinkt, niet als het schraperige Noord-Nederlandse ch/g in bv. lachen en liggen.
– de i in bv. ich en Angesicht klinkt als iets tussen onze ie in lied en i in dik in.
– de meeste Duitsers hun r uitspreken als een keel-r, net als de meeste Fransen. Een rollende r komt echter ook voor en is niet per definitie ‘fout’. De Engelse (‘Gooise’) brouw-r is wel ‘fout’, maar dat geldt ook voor gezongen Nederlands.
Russisch, Pools en andere Slavische talen
Slavische talen zoals Pools, Russisch en Sloveens kennen net als de meeste Romaanse talen in principe vijf vocalen, [i], [e], [a], [o] en [oe], maar in twee varianten: zacht of hard. Eigenlijk zijn niet die vocalen, maar de medeklinkers ervóór zacht of hard. Het resultaat is toch dat er in totaal tien of meer betekenisonderscheidende vocalen zijn.
Het Russisch hoort (samen met Oekraiens en Wit-Russisch) bij de Oost-Slavische talen. In het Russische alfabet zijn harde of zachte klinkers als regel netjes verschillende letters. Hieronder een vereenvoudigd overzicht.
Eerst de vocalen (klinkers), verdeeld in een rijtje hard en zacht. Zacht wil zeggen dat de klank begint met een klein j-tje. (Officieel: de medeklinker ervoor is gepalatiseerd.) Ongeveer zoals de d in hondje, de t in katje en de n in oranje.
Hard Zacht
а a (als in dat) я (als ja in tja)
э e (als in met) е (als jè in Jetje)
ы i (als i in kil) и ie (als in hier, met een klein j-tje voor de ie)
о o (als in hok) ё (als o in jòh)
у oe (als in koek) ю (als in joelen)
Dan de medeklinkers. Er is een reeks medeklinkers waarvan de letters herkenbaar zijn. Die vermeld ik niet. Hieronder alleen de onbekende lettertjes en de ‘valse vrienden‘ (daarvan zijn er nogal wat!).
в klinkt tussen w en v
г als g in het Engelse gay (behalve in de uitgangen –ого en -eго, daar klinkt-ie als w)
л l (en in de harde variant klinkt die ook lekker dik)
н n
п p
р r (tong-r)
с s (scherp, dus niet als de Amsterdamse sj)
з z
ф f
х ch als in Bach en lachen, maar licht, niet zo schraperig als in Randstad-Nederlands
… en dan naast с (s) en з (z) de roemruchte Russische sisklanken
ж zj als in genre (klinkers hierna altijd hard)
ц ts als in rots (klinkers hierna altijd hard)
ч tsj als in tsjilp (klinkers hierna altijd zacht)
ш sj als in sjaal (klinkers hierna altijd hard)
щ sjtsj als in Chroesjstjov! (Russisch: Хрущёв). Vaak verzacht tot een nadrukkelijk sj, klinkers hierna altijd zacht.
De alledaagse Russische uitspraak wordt gekenmerkt door klinkerreductie: onbeklemtoonde klinkers verliezen als het ware hun volle klank. Daardoor klinken woorden als ходит, полю en расступаются niet als chodjíet, poljóe en rastoepájoetsja, maar als chadjíet of chǝdjíet, paljóe of pǝljóe en rastoepájǝtsǝ. (De ǝ is een sjwa, de onbeklemtoonde e in ons waken.)
Daar bezondigen we ons in Rachmaninov e.d. (zie o.a. Panteley, Cheruvimski pesn en de Vespers) niet aan, omdat deze teksten in een oud soort kerk-Russisch of kerk-Slavisch zijn geschreven. Veel Russische koren zingen echter onbekommerd wél met die klinkerreductie: punt van aandacht bij het beluisteren van opnames op Youtube.
Pools
Het Pools hoort net als het Tsjechisch bij de West-Slavische talen. De Poolse spellers hebben er een potje van gemaakt, nog verergerd doordat
– in het Pools drie soorten medeklinkers worden onderscheiden: zacht, hard en extra hard;
– er voor sommige klanken twee of meer verschillende schrijfwijzen bestaan; en
– het Pools ook nog twee genasaliseerde klanken kent, te weten ę (klinkt als i in Frans bassin) en ą (klinkt als a in Frans sans, tegen de o van bon aan). Zie hieronder, Uitspraak van Poolse letters.
Van belang is hier alleen dat ook Pools en Russisch dat typische klankonderscheid tussen [a] en [aa] of [e] en [ee] of [o] en [oo] niet kennen en er ook geen tweeklanken van maken als dat er niet staat. Een woord als mleko (melk) klinkt dus als mlèkò, niet als mleejkoow, en polece (Górecki 5, naar de velden) klinkt als pòlètsè, niet als poowleejtseej. Dit helpt al een beetje om het Pools niet al te Randstad-Hollands te laten klinken.
O ja, en dat beroemde przewalski, van dat paard, klinkt als pzjewalski. Is dus niet zo’n tongbreker als het lijkt. Nee, dan de stad Szczebrzeszyn (in Oost-Polen) …, klinkt ongeveer als Sjtsjebzjèsjin. En dan nog die bekende politicus Wałęsa: klinkt ongeveer als Vawêsa, met die ê nasaal als de i in bassin en een bilabiale v en w.
Uitspraak van Poolse letters
Klinkers
a – als de a in as.
ą – in zuivere vorm als een nasale o, als in het Franse bon.
e – als de e in lek.
ę – in zuivere vorm als een nasale e, als in het Franse bassin.
i – als de ie in zie. In sommige posities echter j, zie hieronder, bij Medeklinkers.
o – als de o in bom.
ó en u – als de oe in moe.
y – als de Nederlandse i in ik.
Medeklimkers
c – ts als in tsaar
ch en h – ch als in in kachel
cz, ć en (voor klinkers) ci – tsj als tj in Tietjerkstradeel
dz – dz
dź en dż – dzj
g – g als in in goal
ł – als de Engelse en Surinaamse w (bilabiaal)
ń en (voor klinkers) ni – nj, als in het Franse champagne of het Spaanse niño
r – r (rollend)
rz, ż, ź en (voor klinkers) zi – zj als in journalist
sz, ś en (voor klinkers) si – sj, als in sjabloon en meesje
w – v als in vader
Stemhebbende medeklinkers worden aan het einde van een woord stemloos uitgesproken: róg /roek/ (‘hoek’), raz /ras/ (‘keer’).
(Met dank aan Wikipedia, al heb ik het verschil tussen harde en zachte medeklinkers hier voor ons gemak weggemoffeld.)
Het Sloveens hoort bij de Zuid-Slavische talen. Tot zo ver even de inleiding over Slavische talen – die overigens net als de Germaanse en Romaanse talen tot de Indo-Europese taalfamilie horen.
Italiaans, Spaans, Frans en andere Romaanse talen
Hoe welluidend ze ook mogen lijken, Romaanse talen als Italiaans en Spaans missen de betekenisonderscheidende klankenrijkdom van het Nederlands, zie boven.
Eigenlijk kennen ze net als het Latijn, waarvan ze afstammen, maar vijf vocalen: [i], [e], [a], [o] en [oe] (geschreven als u). Als de klemtoon er op valt, klinken ze opener dan onbeklemtoond. En nooit maken ze er tweeklanken van: een e wordt nooit ej, een o nooit oow.
Als we Italiaans of Spaans zingen, moet een e dus altijd ongeveer als è klinken, nooit als eej, en een woord als espero klinkt als èspèro, niet als espééroow. Zoals cuando (Spaans) klinkt als koeàndò en niet als kwandoow en quanto (Italiaans) als koeàntò en niet als kwantoow.
Wat Spaanse letters:
ch klinkt als tsj.
g als g in het Franse garçon en het Engelse game.
j klinkt als de ch in lachen.
ll klinkt wat het Spaanse Spaans betreft als lj. (In Zuid-Amerika wordt het soms j of zj.)
Italiaans
Zoals gemeld: niet meer dan vijf vocalen: [i], [e], [a], [o] en [oe] (geschreven als u). Als de klemtoon er op valt, klinken ze opener dan onbeklemtoond. En nooit maken ze er tweeklanken van: een e wordt nooit ej, een o nooit oow.
De a’s in papa (paus) of papà (papa, vader) klinken dus hetzelfde als in pappa (pap) of grappa. Toch hoor je verschil, want de pp in pappa of grappa wordt langer uitgesproken dan de p in papa, en de n in Arianna klinkt dus ook dubbel, terwijl alle a’s hetzelfde zijn behalve dat die waar de klemtoon op valt (ann) wat opener klinkt.
Wat Italiaanse letters:
ch voor e of i klinkt als k – net als de c voor a, o of u en medeklinkers. Voorbeelden: chi (wie), con (met).
ci voor a, o of u klinkt als tsj – net als de c voor e en i. Voorbeelden: ciao (tot ziens), città (stad), voce (stem).
gh voor e of i klinkt als de g in het Franse garçon en het Engelse game – net als de g voor a, o of u en medeklinkers.
gi voor a, o of u klinkt als dzj – net als de g voor e en i. Voorbeeld: mangiare (eten).
gli klinkt als lji of als lj voor a, o of u. Voorbeelden: gli angeli (de engelen, zeg lji ándzjeli), Togliatti (zeg Toljatti), tagliatelle (zeg taljatélle, soort pasta).
gn klinkt als nj. Voorbeeld: bagno (bad, badkamer).
sce en sci klinken als sje en sji.
z klinkt doorgaans als dz, soms als ts – daar is helaas geen regel voor te geven. Voorbeeld, ook voor gli: zabaglione (zeg dzabaljóne, sabayon, een lekker toetje), grazie (zeg ghrátsije met de g van game, dank).
Frans
Het Frans is wel een Romaanse taal, maar dankt aan de grote invloed van een oude West-Germaanse taal, het Frankisch, naast de naam ook meer betekenisonderscheidende klinkers, namelijk naast [i], [e] (soms geschreven als ai), [a], [o] en [oe] (geschreven als ou) nog
– [uu] / [u] (voor n, genasaliseerd),
– [oeu] (klinkt ongeveer als u in put maar opener),
– [eu] (die voor de r klinkt als [oeu], de Franse woorden leur (hun) en coeur (hart) hebben dus dezelfde vocaal,
– de tweeklank [oi] (klinkt als oeà), zoals in voilà,
– en ook nog de ǝ, de onbeklemtoonde e in ons waken (taalkundigen noemen hem de sjwa), maar zie onder, de Franse ǝ klinkt ronder dan de onze.
Verder heeft het Frans genasaliseerde (deels door de neus klinkende) klanken, zoals in tant (zo; tã) en bon (goed; bõ).
Bij de medeklinkers twee soorten h, zowel een ‘stomme’ (als in l’homme) als een min of meer uitgesproken h (als in le hibou, de uil, en la harpe, de harp). De Fransen hebben het over een h muet (stomme h) en een h aspiré (aangeblazen h). Let op, maak van zoiets als la harpe niet la ‘arpe! (Ofwel, voeg geen glottislag tussen maar verbind de woorden met een nagenoeg onhoorbare h.)
Let ook op de s. Die klinkt als z tussen twee klanken. Staat er ss tussen twee klanken, dan klinkt dat als een s. Raison (reden) klinkt dus als [rèzõ], ruisseau (beek) als [rwuïssó] (allebei klemtoon op de laatste lettergreep).
De Franse r is doorgaans een keel-r (erfenis van het Frankisch). In het zuiden van Frankrijk wordt echter vaak een rollende r gebruikt, zoals in het Catalaans, Italiaans, Portugees en Spaans. Een rollende r is dus niet per definitie ‘fout’ en bij klassieke zang min of meer standaard. Maar hoe harder je de r laat rollen, hoe zuidelijker je klinkt, ongeveer als met de zachte g in het Nederlands.
De Franse spelling komt helaas niet altijd overeen met het klankbeeld, waardoor bijvoorbeeld de woorden milan (wouw), tant (zo), en (in) en temps (tijd, weer) op elkaar rijmen, ze eindigen namelijk alle vier op de genasaliseerde a (in internationaal fonetisch schrift [ɑ̃]), en tant en temps klinken hetzelfde, namelijk als [tɑ̃].
Verder is van belang dat de stomme e, de ǝ, klinkt als de u in onze put, met geronde lippen, dat de j en g (voor e en i) klinken als een echt dikke stemhebbende zzj, en dat de open é en o klinken als ee en oo en niet als eej en oow, zoals in Randstad-Nederlands.
Voor de liefhebbers hier een Frans tekstje om heel snel uit te spreken: le riz tenta le rat. Le rat tenté tâta le riz tentant. Of, iets moeilijker: Tas de riz, tas de rats. Tas de riz tentant, tas de rats tentés. Tas de riz tentant tenta tas de rats tentés. Tas de rats tentés tâta tas de riz tentant.
Deens en Zweeds
Voor deze twee Skandinavische talen geldt dat ze min of meer dezelfde betekenisonderscheidende klankenrijkdom hebben als het Nederlands, zie boven. Maar de spelling verschilt wel en hierin gaan alle Skandinavische talen (Zweeds, Deens, Noors, Faeröers, IJslands en Oud-Noors) hun eigen weg. In de Zweedse spelling is nog min of meer regelmaat te vinden, zie hieronder Uitspraak van Zweedse letters. De Deense uitspraak is helaas onnavolgbaar, zie eveneens hieronder.
Voor de goede orde: dit zijn Noord-Germaanse talen. Het officiële Noors (bokmål) is beïnvloed door het Deens, het oude Noors (gecultiveerd als nynorsk, en in allerlei varianten aan de noordwestkust te vinden) wijkt daar soms sterk van af. Het IJslands vertoont gemeenschappelijke trekjes met dat oude Noors, maar is net als het Faeröers wat afgedreven van het Deens, Noors en Zweeds.
Het Zweeds heeft zich naast het Deens en Noors verder ontwikkeld. Dat heeft alles te maken met machtsverhoudingen: Deense vorsten hebben lang macht uitgeoefend in Noorwegen, Zweden is vrijwel altijd zelfstandig gebleven.
Zowel het Zweeds als het Noors hebben een typisch soort (soms betekenisonderscheidend) toonaccent, dat met name het Zweeds heel zangerig doet klinken.
Wie wil weten hoe Deens klinkt kan het best luisteren naar de populaire tv-serie Borgen, waarvan de trailer(s) hier en daar nog op Youtube te vinden zijn.
Men hoort soms beweren dat het Fries verwant zou zijn aan de Skandinavische talen. Misschien omdat het een van de koudste provincies van Nederland is? Het Fries is echter, net als het Nederlands, een West-Germaanse taal en staat ergens tussen Engels en Nederlands in. (Vergelijk boter, brood en groene kaas met bûter, brea en griene tsiis (Fries, zie ook hier) en butter, bread and green cheese (Engels).)
West- en Noord-Germaanse talen vertonen overigens nog veel overeenkomsten. Een belangrijk verschil is dat in de Noord-Germaanse talen het bepalend lidwoord (NL: de, het) achter het woord wordt gezet: båt – boot, båten – de boot, far – vader, fadern – de vader, hus – huis, huset – het huis (Zweeds-Nederlands).
Uitspraak van Zweedse letters
Zie voor een uitgebreid overzicht Wikipedia, een lijstje uit het Van Dale Online woordenboek Zweeds of De Zweede cursus van Björn Engdahl. Ook een manier om achter de uitspraak te komen is om de tekst in te voeren (kopiëren en plakken) in Google Vertalen en dan op het luidsprekertje te klikken. Google Vertalen kan (net als Google Zoeken) echter moeilijk omgaan met stipjes boven de letter, dus de weergave van bijvoorbeeld ä of å is niet betrouwbaar.
Hieronder een vereenvoudigde lijst. De gegeven Nederlandse klanken zijn een benadering.
Klinkers
a als in zal, bijna een open o. Voor dubbele medeklinker kort. Nóóit een Nederlandse aa!
ä als e in leg of gêne. Let op, Zweden horen verschil tussen ä en e, de ä klinkt meer naar de a.
å als o in pot of het Engelse door. Dus niet als het Nederlandse oo in loom.
o óf als o in kom, óf als oe in koek, en helaas, hier is geen regel voor, dus bij twijfel: oo. Dat lijkt op allebei.
ö als u in put of eu in deur. (Dus niet als eu in leuk.)
e voor dubbele medeklinker als e in bed, elders ee als in heet, maar niet als eej (zie boven, Nederlandse klanken)
i als ie in biet.
u klinkt tussen uu en oe in, lijkt op uw.
y klinkt tussen uu en ie in, er is geen Nederlands equivalent. Denk aan een uu zonder geronde lippen.
Medeklinkers
g als g in het Franse garçon en het Engelse game.
r rollende r, geen Engelse (of Gooise) r. Maar in sommige posities als de r in het Brits-Engelse large of born: dus alleen als verlenging van de klinker… zie onder.
dj, gj, hj, lj als j.
kj, tj als (lichte) sj, bijna als ch in lichtje. of stj in snel uitgesproken ietsje.
rd, rl, rn, rs, rt in dit soort combinaties verdwijnt de r, net als in het Engels, voorbeelden uit het Zweeds: bord (boe..d; [buːɖ], tafel, pärla (pèèla, [pæːˌɭa], parel), barn (bàhn, [baɳ], kind), först (fusjt, [fœʂt], eerst, kort (kòt, [kɔʈ], kort).
sch, sj, skj, stj, -sion, -tion bijna onnavolgbaar, als chw in ‘Ach wat!’ op zijn Surinaams (dus met twee lippen gevormde w).
sk idem, maar alleen voor e, i, y, ä en ö. Dus het Zweedse woord skön (mooi, lekker) klinkt ongeveer als chwön, maar het Zweedse woord skog (bos) klinkt als skoeg (en dan met de g uit game).
Om dit lastige pakket ietsje makkelijker te maken heb ik gepoogd de laatste Zweedse tekst die we zongen (Sommarnatten) van een fonetische weergave te voorzien. Zie Sommarnatten.
Woordenboek nodig? Zie hier.
Uitspraak van Deens
Helaas, hier dient vermeld dat het verband tussen schriftbeeld en klank in het Deens net zo losjes is geworden als in het Engels. Wie hierover een amusante bijdrage wil lezen, zie Taaltoerisme. Dat blog hoort bij het gelijknamige boek van Gaston Dorren.
Wie zich ondanks deze waarschuwing toch wil verdiepen in de Deense uitspraak, zie WikiWoordenboek. Deze bron plus Google Vertalen (microfoontje) plus de Youtube-uitvoeringen leverden voor onze tekst van J.P. Jacobson deze fonetische weergave:
Elle die woksende skuuga ha weewet saj sammen tiel ììn. Insom pò himmeln luusa in stjerne sò stroalende rin. Skúúane hav sò tjonge Drumme, Blomsternes Ujne i Doeggròd swumme, onnerliegt Aftenwindn soesa i lin’n.
En Jeroen kwam met hulp van een native speaker tot deze weergave:
Alle die wŏksenne skúúga
ha wèwet saj sammen tiel ììn.
Iinsom pò himmelen luusa
iin stjè(r)ne sò stròòlenne rììn.
Skúúe(r)ne hawe sò thoenge Drumme,
Blomste(r)nes ojne ie Doegg(r)u(l) swumme,
oennaliet Aftenwinnen soesa ie linnen.
Zie ook Stemning.
Verder:
– is de Deense r een brouw- of keel-r, beetje zoals de Duitse r. Vandaar dat suser klinkt als soesa. Ongeveer zoals Berlin op zijn Berlijns klinkt als Balien.
– zijn de Denen grootmeesters in het verslonzen van medeklinkers
– wordt Deens dus anders gespeld en uitgesproken dan Zweeds, haal die twee talen niet door elkaar! Ook al zijn ze verwant, ze verschillen aanzienlijk van elkaar, zoals Duits van Nederlands verschilt.
Tot zover de Indo-Europese talen, voor zover we die zingen of gezongen hebben.
Fins en Estlands
De Fins-Oegrische talen, waartoe het Estlands of Ests van Veljo Tormis en Cyrillus Kreek hoort, hebben naast [i], [e], [a], [o] en [oe] ook nog [ö] en [ü] en dan deze zeven vocalen ook nog in verlengde versie. Die klinken net als de korte, maar dan langer.
Er is dus niet het hoorbare verschil tussen de Nederlandse a van zak en de aa van zaak!
De Estlandse a klinkt ongeveer als de a van lang, en de aa hetzelfde, maar dan twee keer zo lang, dus als àà (van lààng niet gezien…) en niet als de aa in zaak.
Een woord als ohakas (distelpluis) klinkt dus als ohàkàs en niet als ohaakàs , marja (lijsterbes) klinkt als màrjà en niet als marjaa, en kõnnumaa (wildernis) klinkt als kunnoemàà en niet als kunnoemáá.
Bijzonder aan het Fins en Estlands (of Ests) is dat ook medeklinkers kort of lang kunnen worden gebruikt, met verschil in betekenis. Als er ergens een dubbele medeklinker staat, moet die ook dubbel worden uitgesproken. Wikipedia geeft voor Fins dit fraaie voorbeeld: tuli (vuur), tulli (tolheffing), tuuli (wind), tuulla (blazen). De dubbele n in kõnnumaa moet dus hoorbaar dubbel zijn.
Eigen aan het Estlands tenslotte is nóg een klinker, geschreven als õ, uitgesproken als een ò zonder geronde lippen. Uiteraard bestaat dus ook de dubbele versie: õõ.
Tot slot, wie eens wil horen hoe talen klinken, zie Wikitongues-video’s.